De Opwettense watermolen. Foto: VisitBrabant.
Het project wordt uitgevoerd in het kader van de Erfgoed Deal. Dit programma stimuleert de inzet van erfgoed bij kwesties in de ruimtelijke ordening. Onderwerpen als klimaatadaptatie, energietransitie, duurzaamheid maar ook stedelijke groei en krimp worden met behulp van erfgoed en erfgoedorganisaties aangepakt.
Watermolens in Brabant
Brabant telde dankzij haar vele rivieren en beken tientallen watermolens met verschillende functies zoals graan malen, hout zagen en olie persen. Een watermolen heeft een wateraanvoer nodig met een verval van ongeveer een meter om het waterrad te laten draaien. Om dat verval te creëren hebben molens stroomopwaarts een stuwvijver en stroomafwaarts een kolk of molenwiel. De hoge waterstand aan beide kanten van de molen zorgt voor een nat landschap met een grote biodiversiteit.
Industrialisatie
In de negentiende en twintigste eeuw industrialiseerde Brabant in rap tempo. De bevolking groeide, de productie nam toe en al die mensen en goederen hadden snellere transportmogelijkheden nodig. Er werden kanalen gegraven en beken en rivieren werden gekanaliseerd om sneller meer water af te kunnen voeren.
Het grondwaterpeil werd laag gehouden zodat akkerbouwers al eerder in het jaar op droge grond konden gaan werken. Maar dat bleek funest voor veel watermolens. Door kanalisering van beken en rivieren werden molens afgesneden van hun watertoevoer. Water stuwen kon niet meer als de grondwaterstand laag gehouden moest worden.
Door deze ingrepen in het landschap leverden watermolens te weinig energie om nog te kunnen concurreren met stoommachines en elektromotoren en werden ze een voor een afgeschreven. De overtollige molens langs de beken en rivieren werden gesloopt of kwamen te vervallen. Van de 83 watermolens die er ooit waren in Brabant zijn er nu nog 12 over. En daarmee verdween ook het cultuurlandschap rond de molens.
Onbedoelde gevolgen proberen terug te draaien
De onbedoelde gevolgen van deze keuzes onder het mom van de vooruitgang zien we nu terug: overstromingen omdat het water nergens heen kan door bebouwing, afname van biodiversiteit en lange periodes van droogte.
Het project Watermolenlandschappen voor klimaatadaptatie probeert daar wat aan te doen. In dit project werken molenaars, de Molenstichting, provincie Brabant, Waterschap de Dommel en een aantal gemeenten samen om droogte en de bijbehorende gevolgen in de toekomst te voorkomen door het herstel van watermolens en hun biotoop.
Door de stuwvijvers en kolken bij nog bestaande watermolens te herstellen en rondom de molen extra vloedlandjes en beemden aan te wijzen kan er bij extreme regenval veel water worden opgevangen. In de drogere zomers tussen de hevige buien door zorgt het natte landschap in de hele omgeving voor minder droogte. Zo helpen de nog bestaande eeuwenoude watermolens in Brabant bij klimaatopgaves van nu.
Bronnen:
Molendatabase.org, verdwenen molens. Geraadpleegd op 4-5-2022.
Erfgoeddeal.nl, geraadpleegd op 28-4-2022.
Daphne van Paassen, ‘Niemand is tegen erfgoed', De Groene Amsterdammer, nr. 12, maart 2022.